M&A (Mergers & Acquisitions – mua bán và sáp nhập doanh nghiệp) đang là một xu hướng đầu tư mạnh mẽ tại Việt Nam, đặc biệt trong các ngành bất động sản, tài chính – ngân hàng, sản xuất, bán lẻ và công nghệ. Tuy nhiên, không ít thương vụ tưởng chừng “thành công” lại rơi vào bế tắc hoặc gây thiệt hại lớn chỉ vì một nguyên nhân: thiếu thẩm định pháp lý toàn diện và chuyên nghiệp.
Vì sao thẩm định pháp lý quan trọng trong M&A?
Thẩm định pháp lý là quá trình rà soát, phân tích toàn bộ hồ sơ pháp lý, hợp đồng, tài sản, quyền sở hữu trí tuệ, giấy phép, nghĩa vụ thuế, nợ tiềm ẩn… của doanh nghiệp mục tiêu.
Theo đó, mục tiêu của thẩm định pháp lý trong M&A nhằm:
- Xác định rủi ro: Doanh nghiệp có thể gánh các khoản nợ tiềm ẩn, tranh chấp đất đai hoặc rủi ro về thuế; nếu không phát hiện sớm, nhà đầu tư sẽ phải gánh hậu quả sau khi mua lại.
- Định giá chính xác: Kết quả thẩm định ảnh hưởng trực tiếp đến giá trị doanh nghiệp. Nếu phát hiện rủi ro pháp lý, bên mua có thể yêu cầu giảm giá hoặc thương lượng lại các điều khoản.
- Cơ sở cho đàm phán: Giúp bên mua đưa ra điều kiện ràng buộc trong hợp đồng M&A, chẳng hạn yêu cầu bên bán cam kết xử lý xong các nghĩa vụ thuế trước khi chuyển nhượng.
- Tuân thủ pháp luật: Đảm bảo thương vụ M&A diễn ra hợp pháp, tránh bị Cơ quan Nhà nước từ chối hoặc hủy bỏ
Các rủi ro pháp lý thường gặp khi bỏ qua thẩm định pháp lý
Thứ nhất, rủi ro quyền sở hữu tài sản
Quyền sở hữu là vấn đề “xương sống” của pháp luật dân sự và là tiền đề cho hầu hết các quan hệ tài sản. Một trong những rủi ro pháp lý quan trọng nhất trong giao dịch M&A là việc bên mua không xác minh đầy đủ quyền sở hữu hợp pháp của các tài sản trọng yếu thuộc doanh nghiệp mục tiêu. Điều này có thể dẫn đến hậu quả là sau khi hoàn tất giao dịch, bên mua không thể khai thác, sử dụng hoặc thậm chí mất trắng tài sản đã được định giá và đưa vào phương án mua bán.
Ví dụ như vụ án giữa Công ty Nhựa Tuệ Minh và hai doanh nghiệp khác là Nijia Việt Nam và Ngọc Thiên An, tranh chấp phát sinh từ hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất trị giá hàng trăm triệu đồng. Tuy nhiên, phần đất này là đất thuê trả tiền hàng năm từ Nhà nước, chưa bồi thường, chưa giao đất chính thức, và không thuộc quyền sở hữu của Tuệ Minh tại thời điểm chuyển nhượng. Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu, bên mua trắng tay, chỉ vì tin vào lời chào mời và không thẩm định kỹ tính pháp lý của tài sản.
Vì vậy, đừng vội tin vào các lời chào mua hấp dẫn mà bỏ qua kiểm tra pháp lý. Trước khi thực hiện thương vụ M&A, cần thẩm tra quyền sở hữu hợp pháp của tất cả tài sản liên quan, đặc biệt là bất động sản, máy móc thiết bị và tài sản trí tuệ. Chỉ những tài sản thuộc quyền sở hữu hợp pháp của doanh nghiệp mới có thể được tính vào giá trị hợp pháp của thương vụ. Nếu một tài sản chưa được chuyển giao hợp pháp, đang tranh chấp hoặc bị cầm cố, việc định giá, thẩm định và khai thác sau sáp nhập sẽ gặp rủi ro lớn. Bên mua không chỉ mất quyền sử dụng tài sản mà còn có thể phải đối mặt với tranh chấp kéo dài, dẫn đến thiệt hại đáng kể về tài chính và pháp lý.
Thứ hai, vấn đề về giấy phép kinh doanh và tuân thủ ngành
Nhiều doanh nghiệp hoạt động trong ngành nghề kinh doanh có điều kiện (ví dụ: bất động sản, xăng dầu, y tế, giáo dục, ngân hàng) có yêu cầu chứng nhận, giấy phép hoặc chấp thuận của cơ quan Nhà nước trước khi hoạt động hoặc trước khi chuyển nhượng cổ phần.
Nếu doanh nghiệp mục tiêu chưa đáp ứng các điều kiện:
- Thương vụ M&A bị đình chỉ hoặc vô hiệu: Cơ quan quản lý Nhà nước có quyền từ chối chuyển nhượng hoặc thu hồi giấy phép, dẫn đến giao dịch không thể thực hiện.
- Nhà đầu tư phải bồi thường chi phí: Các khoản phí đã bỏ ra cho quá trình thẩm định, tư vấn, đặt cọc… có thể mất trắng.
- Rủi ro pháp lý kéo dài: Nhà đầu tư phải đối mặt với trách nhiệm pháp lý do doanh nghiệp mục tiêu chưa tuân thủ quy định ngành, bao gồm phạt hành chính, thu hồi dự án hoặc tranh chấp với đối tác, khách hàng.
Thứ ba, rủi ro về thuế và công nợ ngầm
Một dự án bất động sản đang được rao bán với báo cáo tài chính “sáng”: lợi nhuận đều, doanh thu ổn định, tiến độ thi công đúng kế hoạch. Tuy nhiên, khi bên mua yêu cầu kiểm tra hồ sơ pháp lý và thuế, phát hiện: doanh nghiệp đang bị cơ quan thuế điều tra vì khai sai thuế GTGT, không đúng giá trị chuyển nhượng hợp đồng.
Chưa hết, còn tồn tại các tranh chấp với khách hàng và nhà thầu liên quan đến hợp đồng mua bán căn hộ, thanh toán không đúng hạn, hoặc thiếu giấy phép xây dựng cho một số tòa nhà, nhưng những thông tin này không được phản ánh trong sổ sách kế toán hay báo cáo tài chính.
Vậy, nếu không phát hiện kịp thời, bên mua có thể sẽ phải gánh toàn bộ nghĩa vụ tài chính phát sinh sau giao dịch: từ tiền truy thu thuế, tiền phạt chậm nộp, đến nguy cơ bị liên đới trách nhiệm hình sự nếu bị cho là đồng phạm hoặc kế thừa nghĩa vụ thuế.
Thứ tư, rủi ro điều khoản hợp đồng và cấu trúc vốn
Nhiều nhà đầu tư cho rằng chỉ cần nắm cổ phần chi phối trên 51% là đủ kiểm soát doanh nghiệp. Trên thực tế, quyền quyết định còn bị chi phối mạnh mẽ bởi cơ cấu biểu quyết và điều lệ công ty, vốn có thể giấu những rủi ro và hạn chế nếu không được xây dựng cẩn trọng.
Nếu điều lệ hoặc hợp đồng mua bán không có cơ chế bảo vệ cổ đông thiểu số, ràng buộc trách nhiệm sauM&A hoặc phương án giải quyết bế tắc nội bộ, rủi ro xung đột cổ đông, chia rẽ ban điều hành hoặc “đóng băng” doanh nghiệp là rất cao.
Thực tế cho thấy, rủi ro từ cấu trúc vốn và điều lệ thường bị đánh giá thấp, đặc biệt trong các thương vụ giữa doanh nghiệp vừa và nhỏ hoặc các giao dịch nội địa. Bên mua thường chỉ tập trung vào giá cả, thuế, tài sản, nhưng bỏ qua thiết kế quyền lực sau sáp nhập – yếu tố quyết định ai thực sự kiểm soát công ty sau thương vụ.
Chính vì các lẽ trên, một bước thẩm định pháp lý kỹ lưỡng ngay từ đầu có thể giúp nhà đầu tư nhận diện rủi ro, bảo vệ quyền lợi và đảm bảo quyền kiểm soát doanh nghiệp, từ đó biến thương vụ M&A thành cơ hội thực sự thay vì gánh nặng pháp lý và tài chính.
